نوای هوش مصنوعی: چالش‌های قانونی و فرهنگی در عصر موسیقی تولیدشده توسط ماشین
در سال ۲۰۲۵ و همزمان با فرا رسیدن روز جهانی مالکیت فکری، دانشگاه تربیت مدرس به عنوان یک مرکز علمی و پژوهشی پیشرو، میزبان مجموعه‌ای از پنل‌های تخصصی و تبادل نظر پیرامون موضوعات حیاتی و روزآمد در حوزه موسیقی، حقوق فکری و فناوری‌های نوین بود. این نشست‌های تخصصی بستری را فراهم آوردند تا ابعاد گوناگون و چالش‌برانگیز ناشی از تعامل هوش مصنوعی با عرصه هنر موسیقی مورد بحث و بررسی قرار گیرد و همچنین خلأها و نیازمندی‌های قانونی در زمینه حفظ و صیانت از حقوق هنرمندان و میراث غنی موسیقی ایرانی به چالش کشیده شود.
هوش مصنوعی در موسیقی؛ ابهام در مفهوم خالق و مالک
یکی از محوری‌ترین پنل‌های برگزار شده در این رویداد مهم، به بحث و تبادل نظر پیرامون چالش‌های حقوقی و ملاحظات اخلاقی مرتبط با آثار موسیقایی که به واسطه هوش مصنوعی خلق و تولید می‌شوند، اختصاص یافت. در این پنل تخصصی، جمعی از کارشناسان برجسته دانشگاهی، مقامات مسئول در حوزه سیاست‌گذاری فرهنگی و فعالان باسابقه صنعت موسیقی گرد هم آمدند تا زوایای مختلف این موضوع پیچیده را مورد واکاوی قرار دهند. آقای موسی زمان، مدیر محترم مدرسه فرهنگی «کلید طلایی»، با مدیریت این نشست، سخنان خود را با تاکید بر این نکته آغاز نمودند که ماشین‌های هوشمند امروزی دیگر صرفاً به عنوان ابزارهای کمکی و تسهیل‌گر در فرآیند خلق موسیقی ایفای نقش نمی‌کنند، بلکه از توانایی بالقوه برای خلق و تولید یک قطعه موسیقی به صورت کاملاً مستقل برخوردار شده‌اند.
در ادامه این پنل، دکتر بیتا احمدوند با اشاره دقیق به مفاد کنوانسیون برن، یکی از مهم‌ترین معاهدات بین‌المللی در زمینه حقوق پدیدآورندگان آثار ادبی و هنری، تاکید نمودند که مفهوم کلاسیک و سنتی «مؤلف انسانی» در نظام حقوق بین‌الملل با یک چالش اساسی و بنیادین روبرو شده است. ایشان خاطرنشان کردند که بسیاری از نظام‌های حقوقی پیشرفته در جهان، از جمله ایالات متحده آمریکا و اتحادیه اروپا، آثار و تولیداتی که صرفاً توسط الگوریتم‌های هوش مصنوعی ایجاد شده‌اند را فاقد حمایت‌های قانونی لازم در حوزه مالکیت فکری دانسته‌اند.
از سوی دیگر، آقای سید امیر آقایی با تمرکز بر نقش انحصاری و در عین حال مبهم پلتفرم‌های دیجیتال در زمینه مالکیت داده‌ها و آثار تولید شده توسط هوش مصنوعی، به ایراد سخن پرداختند. ایشان این پدیده نوظهور را به عنوان یک تهدید بالقوه ارزیابی کردند که می‌تواند منجر به سلطه هرچه بیشتر شرکت‌های بزرگ فناوری و در نتیجه تضییع حقوق مادی و معنوی هنرمندان گردد. به موازات این دیدگاه‌ها، دکتر حبیب‌الله اصغری، رئیس محترم پژوهشکده اطلاعات جهاد دانشگاهی، نسبت به توسعه روزافزون ابزارهای پیشرفته شبیه‌سازی صدا هشدار دادند. ایشان تاکید کردند که این فناوری‌های نوین، این امکان را فراهم می‌آورند تا صدای یک خواننده یا نوازنده بدون کسب اجازه و حتی بدون اطلاع وی بازسازی و در آثار دیگر مورد استفاده قرار گیرد که این امر می‌تواند پیامدهای حقوقی و اخلاقی جدی به دنبال داشته باشد.
موسیقی ایران در خلأ نظام بین‌المللی کپی‌رایت
در پنل دیگری از این رویداد که به بررسی رابطه متقابل موسیقی و حقوق مالکیت فکری اختصاص یافته بود، آقای حجت‌الله مرادخانی با انتقاد صریح از عدم الحاق جمهوری اسلامی ایران به کنوانسیون‌های مهم بین‌المللی در این زمینه، از جمله کنوانسیون برن و موافقت‌نامه تریپس، اظهار داشتند که «بدون وجود این پشتوانه‌های حقوقی بین‌المللی، توسعه اقتصادی پایدار برای موسیقی ایرانی امری امکان‌پذیر نخواهد بود.» کارشناسان حاضر در این نشست با ارائه آمارهای مستند از سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) و با استناد به سابقه غنی و دیرینه موسیقی در ایران، وضعیت فعلی را مصداق بارز «ظرفیت‌های بی‌دفاع و آسیب‌پذیر» توصیف کردند.
علاوه بر این، ضعف مشهود در ساختارهای صنفی فعال در حوزه موسیقی و نبود نهادهای مطالبه‌گر قوی که بتوانند از حقوق هنرمندان به طور موثر دفاع کنند، از دیگر دغدغه‌های مهمی بود که در این پنل به طور جدی مطرح گردید. کارشناسان حاضر در این نشست از دولت محترم خواستار آن شدند تا با توجه به تجربیات موفق جهانی در زمینه تنظیم و تدوین ساختارهای حقوقی کارآمد، مسیر تعامل سازنده با نهادهای بین‌المللی مرتبط را هموار سازد.
سازمان مدیریت جمعی؛ ضرورتی نادیده گرفته شده
در نشستی با عنوان «سازمان‌های جمعی در پاسداشت حقوق موسیقیدان‌ها»، خانم طلیعه عبدالله‌زاده و دیگر کارشناسان برجسته این حوزه، به انتقاد از فقدان یک سازمان مدیریت جمعی (CMO) فعال و کارآمد در ایران پرداختند. دکتر محمدسعید صادقی با مروری بر ریشه‌های تاریخی شکل‌گیری این ساختار در فرانسه قرن نوزدهم، استدلال نمودند که «مدیریت انفرادی حقوق موسیقایی دیگر به نیازهای پیچیده و متنوع عصر حاضر پاسخگو نیست. بنابراین، تاسیس یک نهاد غیردولتی، انحصاری و متعلق به خود هنرمندان در این زمینه یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است.»
مهندس نعیم مسچیان نیز در این نشست با ارائه هشدارهای جدی، تصریح کرد که در غیاب چنین ساختار منسجم و متمرکزی، حتی درآمد حاصل از پخش آثار موسیقی ایرانی در رسانه‌های خارجی نیز به طور موثر به دست هنرمندان نمی‌رسد و حقوق مالی ایشان یا در کشورهای دیگر بلوکه می‌شود و یا به نهادهای ثالثی که هیچ ارتباطی با هنرمندان ندارند، تعلق می‌گیرد.
مالکیت صنعتی؛ ابزار حقوقی برای حفظ موسیقی بومی
در بخش دیگری از این رویداد مهم، دکتر اسلامی، رئیس محترم مرکز مالکیت معنوی کشور، با اشاره به ظرفیت‌های بالقوه و مغفول‌مانده حوزه مالکیت صنعتی برای حمایت از موسیقی، از بی‌توجهی و کم‌توجهی به موضوع ثبت اختراعات مرتبط با ادوات موسیقی، طرح‌های صنعتی نوآورانه در این حوزه و علائم تجاری متمایز برای فعالان عرصه موسیقی سنتی ایران انتقاد نمودند. ایشان به عنوان نمونه، به سازهای اصیل و بومی ایرانی همچون دف کردستان و تنبور کرمانشاه اشاره کردند که هنوز فاقد نشان جغرافیایی مشخص و ثبت‌شده هستند.
دکتر اسلامی با تاکید بر این نکته کلیدی که یک نوازنده نیز می‌تواند هم یک مخترع خلاق و هم یک برندآفرین موفق باشد، از تمامی هنرمندان و فعالان حوزه موسیقی خواست تا با اقدام به ثبت سازها، سبک‌های اجرایی منحصربه‌فرد و علائم تجاری ویژه خود، هویت هنری و حقوق مادی و معنوی خود را در بازار رقابتی جهانی تثبیت و تضمین نمایند.
پارک‌های علم و فناوری؛ بستری برای پیوند نوآوری و موسیقی
در ادامه این نشست‌ها، دکتر مسعود رضایی، رئیس محترم پارک علم و فناوری دانشگاه تربیت مدرس، به تشریح ظرفیت‌های فناورانه موجود در کشور برای ایجاد تحول و پویایی در صنعت موسیقی پرداختند. ایشان با اشاره به رشد چشمگیر استارتاپ‌های فعال در زمینه‌های مختلف مرتبط با موسیقی، از جمله تولید ابزارهای صوتی نوین، توسعه نرم‌افزارهای پیشرفته تنظیم موسیقی و ایجاد پلتفرم‌های آنلاین برای همکاری هنرمندان، اظهار داشتند که «پارک‌های علم و فناوری می‌توانند به عنوان خانه دوم برای هنرمندان عمل کنند؛ فضایی امن و پویا برای خلق ایده‌های نوآورانه، رشد و توسعه کسب‌وکارهای مرتبط با موسیقی و در نهایت، جهانی‌سازی این ایده‌ها.»
در پایان این سلسله پنل‌های تخصصی و تبادل نظر، شرکت‌کنندگان ضمن تاکید مجدد بر اهمیت تداوم این گفتگوها و تبادل اطلاعات، خواستار تدوین و اجرای راهبردهای عملی و کارآمد به منظور ارتقاء جایگاه حقوقی و اقتصادی موسیقی در ایران شدند. رویداد امسال بیش از هر زمان دیگری این واقعیت را آشکار ساخت که موسیقی، فراتر از صرفاً یک هنر والا، یک صنعت پیچیده با ابعاد اقتصادی، یک میراث فرهنگی گرانبها و یک بستر مستعد برای نوآوری و خلاقیت است که نیازمند حمایت جدی و همه‌جانبه از سوی دولت، قانون‌گذاران و نهادهای صنفی مرتبط می‌باشد.
